İHSAN İLZE* VE YAKUP DEMİR**

İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı – Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü Mart 2015 tarihinden itibaren kültürel mirasın bütüncül bir yaklaşımla korunması ve bu alanda çalışmalar yürüten birimler/kurumlar arasında koordinasyon kurma faaliyetleri çerçevesinde; İstanbul’un kültürel miras açısından en önemli ilçelerinden biri olan Eyüpsultan’da; ilçe belediyesi ile birlikte “Eyüpsultan Tarihi Merkez Koordinasyon Çalışmalarını” yürütmektedir. Mayıs 2016 tarihinden itibaren ise alana yönelik projeleri derleyip “Eyüpsultan Tarihi Kent Merkezinde Planlanan Proje Adımları” ismiyle raporlamaktadır. Kültürel mirasın korunmasının en önemli amacı; yapıları sadece fiziksel öge olarak değil, çevresindeki tarihi doku ile birlikte değerlendirilerek sürdürülebilirliğini sağlamaktır. 

İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı – Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü Mart 2015 tarihinden itibaren kültürel mirasın bütüncül bir yaklaşımla korunması ve bu alanda çalışmalar yürüten birimler/kurumlar arasında koordinasyon kurma faaliyetleri çerçevesinde; İstanbul’un kültürel miras açısından en önemli ilçelerinden biri olan Eyüpsultan’da; ilçe belediyesi ile birlikte “Eyüpsultan Tarihi Merkez Koordinasyon Çalışmalarını” yürütmektedir. Mayıs 2016 tarihinden itibaren ise alana yönelik projeleri derleyip “Eyüpsultan Tarihi Kent Merkezinde Planlanan Proje Adımları” ismiyle raporlamaktadır. Kültürel mirasın korunmasının en önemli amacı; yapıları sadece fiziksel öge olarak değil, çevresindeki tarihi doku ile birlikte değerlendirilerek sürdürülebilirliğini sağlamaktır. 

      * İBB Kültürel Miras Koruma Müdürü (Y. Şehir Plancı)
     ** İBB Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü (Şehir Plancı)

Harita 1: Eyüpsultan Tarihi Merkez Alanı Bölgeleme Haritası (Hüseyin Ataç, 2016

Tamamlanan Projeler (A Grubu)
Devam Eden Projeler (B Grubu)
Planlama/Tahsis/Projelendirme Süreci Başlatılan Projeler (C Grubu)
Onay Bekleyen Projeler (D Grubu)

Proje müellifi birimler ile görüşmeler yapılarak projelerin içeriği, tanımı ve süreci hakkında bilgi edinilmiştir. Edinilen bilgiler ışığında projeler yerinde incelenip fotoğraflanarak projelerde gelinen aşama tespit edilmiş ve projeler paftada gösterilmiştir. 

1. PROJE BÖLGELERİ

Eyüpsultan Tarihi Merkez Alanı sınırları ve bölgeleri Eyüpsultan Belediyesi ile birlikte kararlaştırılmıştır. Bölgelerin ve alan sınırının belirlenmesinde Eyüpsultan Camii hem mekânsal hem de kurgusal bakımdan merkeze alınmış, tarihî ve doğal doku birlikteliği korunmuştur. Bölge sınırlarının belirlenmesinde ana ulaşım aksları, mevcut fonksiyonlar, projelerin tamamlanması ile hedeflenen mekânsal ve işlevsel bağlantılar etkili olmuştur. Bu şekilde belirlenen 90 hektarlık tarihi merkez; 1- Eyüpsultan Merkez Bölgesi, 2- Eyüp Stadı ve Çevresi, 3- Sahil Bandı, 4- Amcazade Arazisi Park Alanı, 5- Zal Mahmutpaşa Külliyesi ve Çevresi Kültür Adası, 6- Otopark Bölgesi, 7- Mevcut Konut Dokusu ve Mezarlık Alanı olmak üzere 7 fonksiyonel bölgeye ayrılmıştır (bak. Harita 1). 

1.1. PROJE BÖLGE DAĞILIMI

Eyüpsultan Tarihi Merkezde 7 bölgede 4 grupta toplam 119 adet proje geliştirilmiştir. Ancak bazı projeler birden fazla bölgeyi içerdiği için toplam proje sayısı 182 olarak değerlendirilmiştir. Örneğin Gezi Rotalama ve Gezi Broşürü Projesi 1, 5, 6 ve 7. Bölgeleri kapsadığı için tabloda dört kez yer almıştır. 14 adet proje ise mekân ile ilişkilendirilemediğinden tabloda gösterilmemiştir (bak. Tablo 1). 

Tablo 1: Eyüpsultan Tarihî Merkezdeki Projelerin Bölge Dağılımı (Kasım, 2018)

1.2. PROJE SÜREÇ DAĞILIMI

Eyüpsultan Tarihi Merkezde tamamlanan 27, devam eden 62, planlama/ tahsis/projelendirme süreci başlatılan 13 ve planlanan/onay bekleyen 17 olmak üzere toplam 119 adet proje geliştirilmiştir (bak. Grafik 2). 

Grafik 1: Eyüpsultan Tarihî Merkezdeki Projelerin Süreç Dağılımı (Kasım, 2018)

Proje raporlamaya başlanan Mayıs 2016’da tamamlanan proje bulunmazken Kasım 2018’e kadar; A grubu projeleri 27’ye, B grubu projeleri 7’den 62’ye, C grubu projeleri 7’den 13’e, D grubu projeleri 10’dan 17’ye yükselerek toplam proje adedi 24’ten 119’a çıkmıştır. Toplam artış %496 olmuştur (bak. Grafik 2). 

Grafik 2: Mayıs 2016’dan Kasım 2018’e Proje Adet Değişimi (Kasım, 2018)

Eyüpsultan Tarihi Merkez Alanında 7 adet bölgede İstanbul Büyükşehir Belediyesinin 60 adet, Eyüpsultan Belediyesinin 42 adet, Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü’nün 14 adet, İstanbul Valiliğinin 2 adet, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığının ise 1 adet proje başlığı bulunmaktadır. Toplamda ise 119 adet proje başlığı belirlenmiştir (bak. Tablo 3). 

Tablo 3: Mayıs 2016’dan Kasım 2018’e Birimlerin Proje Adetleri (Kasım, 2018)

2. EYÜPSULTAN TARİHÎ KENT MERKEZİNDE
GELİŞTİRİLEN PROJELER

Eyüpsultan Tarihi Merkezde planlanan proje adımları; Tamamlanan Projeler, Devam Eden Projeler, Planlama/Tahsis/Projelendirme Süreci Başlatılan Projeler ve Onay Bekleyen Projeler olmak üzere dört grupta ele alınmış1 , projeler pafta üzerinde gösterilmiştir(2). 

1 Dört grupta değerlendirilen 119 adet projenin tamamını bir makalede ayrıntılı işlemek olanaksızlığından mütevellit, bu çalışmada her gruptan bir adet projenin detaylandırılması, diğerlerinin genel özet ile açıklanması uygun görülmüştür (bak. Tablo 4.
 2 Projeler Paftası ekte sunulmuştur.

2.1. TAMAMLANAN PROJELER (A GRUBU)

Eyüpsultan ilçesi tarihi merkezde; İstanbul Büyükşehir Belediyesinin 11, Eyüpsultan Belediyesinin 14, Vakıflar I. Bölge Müdürlüğünün 2 olmak üzere toplam 27 adet proje tamamlanmıştır(3). 

2.1.1. TESCİLLİ ESER ENVANTER ÇALIŞMASI

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü tarafından yapılan Tescilli Eser Envanter Çalışması’nda; taşınmaz kültür varlığı olarak tescilli, anıt ve sivil mimarlık örneği yapıların güncel durumlarının alan çalışmasıyla tespit edilmesi, bu yapıların güncel durumlarına ilişkin tespit ve fotoğrafların envanter fişlerine işlenmesi, verilerin Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu arşivlerindeki bilgiler ve mevcut verilerle sayısal ortamda birleştirilmesi, gerekli analizlerin yapılarak raporlandırılması ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi otomasyon sistemine uyumlu olacak şekilde veri tabanı oluşturulması öngörülmüştür. 

Projenin amaçları:

İstanbul genelinde tarihi eserler için “doğru ve güncel” bir veri kaynağı oluşturmak 
İstanbul’daki tescilli ve tescile önerilecek eserleri “kayıt altına almak” 
Kültür varlıklarının “güncel durumunu” tespit etmek 
Her eser için yapılan tespitleri “sorgulanabilir” sayısal veriye dönüştürmek 
Tarihi eserler için “sayısal veri tabanı” oluşturmak 
Bu alanda çalışan kişi, kurum ve kişilerin “ortak kullanacağı bir bilgi ağı sunmak”tır. 

Projenin adımları:

1) Tescilli yapılara ait mevcut veri ve bilgilerin güncelleme çalışmaları (Araştırma)

Tezler, makaleler, raporlar, arşiv belgeleri, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararları, GEEAYK (Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu) kararları, Encümen Arşivi, proje onay bilgileri, eski fotoğraflar, tarihi haritalar, vb. dokümanların tasnif edilmesi adımdır. 

3 Tamamlanan (A grubu) projelerden Tescilli Eser Envanter Çalışması detaylı açıklanmış, diğer
projeler Tablo 4’te liste halinde verilmiştir.

2) Yerinde tespit ve incelemelerin yapılması (Alan Çalışması) 

Tescilli eserlerin ada, parsel, adres, işlev, yapım tarihi, mimari üslubu, taşıyıcı sistem özellikleri, malzemeleri, yapım tekniği, örtü durumu, plan-cephe iç mekan özellikleri, özgünlük durumu, teknik donatıların varlığı, bozulmalar ve güncel durumuna ilişkin gözlemlerin yapılmasını kapsar. 

3) Envanter/Anıt Fişlerinin doldurulması (Veri Girişi)

Bilgilerin yazılım aracılığıyla veri tabanına kaydedilmesi; Avrupa Konseyi fişine ek olarak, 74 tür sorgulanabilir veri içeren 3 ayrı envanter fişinin hazırlanmasıdır. Envanter fişlerinde yapıya ait; anıt türü, kültür dönemi, yapım tarihi, mimari üslubu, mimarı, taşıyıcı sistem özellikleri, yapım tekniği, sağlamlığı, plan-cephe-iç mekân özellikleri, bezemeleri, tarihçesi gibi 74 kalem bilgi bulunmaktadır (bak. Anıt Fişi Örneği). 

4) Verilerin sayısallaştırılması ve mekânsal veriyle birlikte değerlendirilmesi (Analiz )

Tescil durumu, anıt türü, günümüze ulaşamayan kayıp eserler ve türleri, dönem analizi, mülkiyet analizi, güncel işlev analizi; korunma durumu, taşıyıcı sistem türlerinin dağılımı, sağlamlık durumu, özgün işlevini koruyan eserler gibi sorgulamaların yapılması ve haritaya işlenmesi adımdır. 

Ayrıca, alan çalışmalarında tescile önerilmeye değer özellikler taşıdığı tespit edilen eserler için de aynı çalışma yapılmakta; ilgili Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’na sunulmak üzere Tescile Öneri fişleri hazırlanmaktadır. 

Proje kapsamında; koruma uzmanı mimar, mimar, sanat tarihçisi, şehir plancısı, arkeolog ve restoratörlerden oluşan, çok disiplinli bir teknik kadro görev almaktadır. Proje için, Coğrafi Bilgi Sistemi Müdürlüğü’nün işbirliğiyle bir yazılım (İMOS) geliştirilmiş; hem web üzerinden hem de mobil olarak çalıştırılan yazılımın altyapısı, senaryoları ve işleyişi, Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü uzmanlarınca belirlenmiş ve test edilmiştir. Bugün aktif olarak kullanılan yazılım aracılığıyla, her eser için 4 ayrı formatta anıt fişi üretebilmek mümkündür. 

Çalışmada Eyüpsultan ilçesi arazi araştırmaları, alan taraması ve fiş yazımı bitmiş, kontrol taraması yapılmış, kitap baskı aşamasına gelinmiştir. Eyüpsultan ilçesinde İstanbul Büyükşehir Belediyesi verilerine göre 1088 tescilli eser varken, Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü’nce yapılan araştırmalar sonucunda 1142 adet tescilli eser tespit edilmiş, 26 adet eserin de tescil edilmesi önerilmiştir. Kültürel Miras Koruma Müdürlüğünce tescil edilmesi önerilen eserlerden 5 adedi koruma kurlunca tescillenmiş, 4 adedinin tescil edilmesine gerek görülmemiş, kalan 17 adedin ise tescil süreci devam etmektedir. 

Resim 1: Anıt Fişi Örneği